श्रावणी बैल पोळा सण : अध्यात्मिक महत्व रूढी-परंपरा व आजची परिस्थिती

(संपादक:-नितीनभाऊ झिंजाडे,🚩रियल न्यूज नेटवर्क्स🔥)

करमाळा :-श्रावणी बैल पोळा प्रामुख्याने विदर्भ, मराठवाडा, खानदेश, पश्चिम महाराष्ट्र या सर्व कृषिप्रधान भागांत हा सण मोठ्या उत्साहात होतो.ग्रामीण भागात शेती व बैल यांचे नाते अतूट असल्याने गावोगावी सजवलेल्या बैलांच्या मिरवणुका, पूजा-अर्चा व खेळ पाहायला मिळतात.महाराष्ट्राबरोबरच मध्यप्रदेश, छत्तीसगड, तेलंगणा व कर्नाटकातील सीमावर्ती भागातही बैलपोळा साजरा केला जातो, पण त्याचे मुख्य स्वरूप महाराष्ट्रातच आढळते.भारतीय संस्कृतीत प्रत्येक सणामागे सामाजिक, धार्मिक, अध्यात्मिक व सांस्कृतिक अशी बहुआयामी मुळे दडलेली आहेत. ग्रामीण भारताच्या जीवनाशी थेट नातं सांगणारा, शेतीप्रधान संस्कृतीचे दर्शन घडवणारा, शेतकऱ्याच्या जीवनाला आधार देणाऱ्या बैलाचा गौरव करणारा सण म्हणजे श्रावणी बैलपोळा होय. हा सण श्रावण महिन्यात अमावास्येला साजरा केला जातो.

💥 अध्यात्मिक महत्व

1. नंदीचे प्रतीक :

बैल हा भगवान शंकराचा वाहन नंदी मानला जातो. नंदी हा भक्तांचा संदेशवाहक, उपासकाचा सखा व शिवभक्तीत एकात्म झालेला जीव मानला जातो. त्यामुळे बैलाचे पूजन हे प्रत्यक्ष शिवपूजन मानले जाते.

2. निसर्ग व प्राणीपूजा :

वेद-पुराणांपासून ते आजच्या काळापर्यंत, भारतीय परंपरेत निसर्गपूजा व प्राणीपूजा ह्या भावनेने मानल्या आहेत. बैल हा शेतीचे उत्पादन, अन्नधान्यनिर्मिती व अन्नसाखळीशी थेट जोडलेला असल्याने त्याचे पूजन म्हणजे "जीवो जीवस्य जीवनम्"

3. श्रमाचा सन्मान :

भगवान श्रीकृष्णाने गीतेत कर्मयोगाचा उपदेश केला आहे. बैल शेतकऱ्यासाठी अहोरात्र श्रम करतो. त्याचा सन्मान करण्यासाठी हा सण साजरा केला जातो त्यामुळे श्रमपूजनाचे बैलपोळा हे एक उत्तम उदाहरण आहे.

4. श्रावणातील धार्मिकता :

श्रावण महिना शिवभक्तीचा, उपासनेचा व सात्त्विकतेचा मानला जातो. या महिन्यात बैलपूजन केल्याने शिवकृपा प्राप्त होते अशी शेतकऱ्यांची श्रद्धा आहे.

💥 रूढी-परंपरा

1. स्नान व सजावट :

या दिवशी बैलांना नदीकाठी किंवा विहिरीवर नेऊन त्यांना साबण, शिंपले, औषधी वनस्पती वापरून स्नान घालतात. त्यानंतर शिंगांना तेल लावून सुंदर रंगवले जाते. गळ्यात झगमगती घंटा, गोंडे, फुलांच्या माळा, चांदीचे कडे घालून सजावट केली जाते.

2. पूजा-अर्चा :

बैलांना नैवेद्य दाखवला जातो. घरातील स्त्रिया त्यांना हळद-कुंकू लावतात, आरती करून त्यांचे पूजन करतात. काही ठिकाणी सामूहिक पूजन करून ग्रामदैवताच्या मंदिरात बैलांची मिरवणूक काढली जाते.

3. मिरवणूक व खेळ :

गावोगाव सजवलेल्या बैलांची डोलारा, ढोल-ताशांच्या गजरात मिरवणूक निघते. मुलं व तरुण त्यांच्यासोबत नाचत-गातात. काही भागात बैलगाड्यांच्या शर्यती आयोजित होतात.

4. खाऊ-नैवेद्य :

या दिवशी बैलांना खास पदार्थ खाऊ घालतात – भाकरी, पुरणपोळी, साखर, तूरडाळ, गूळ. शेतकरी स्वतःच्या हाताने त्यांना प्रेमाने अन्न घालतो.

5. सामाजिक एकोप्याचे दर्शन :

बैलपोळ्याच्या निमित्ताने गावात एकत्र येणे, पाहुण्यांची आदरातिथ्य करणे, मुलांना परंपरेची माहिती सांगणे असे उपक्रम होतात. या निमित्ताने समाजात आपुलकी वाढते.

💥 सामाजिक संदेश

प्राण्यांविषयी कृतज्ञता : आपल्या जीवनात योगदान देणाऱ्या प्राण्यांविषयी प्रेम, कृतज्ञता व दयाभाव बाळगण्याचा संदेश या सणातून मिळतो.

💥श्रमाची प्रतिष्ठा : श्रमाचा मान करणारी ही संस्कृती आपल्याला "काम करणाऱ्यालाच देव मानावे" हे शिकवते.

💥निसर्गाशी सुसंवाद : शेती, बैल, पाऊस, शेतकरी, देव या साऱ्यांचे नाते सांगणारा हा सण निसर्गाशी सुसंवाद साधण्याचा धडा देतो.श्रावणी बैलपोळा हा केवळ एक सण नाही, तर भारतीय संस्कृतीतील श्रमसंस्कार, प्राणीप्रेम, निसर्गपूजा व अध्यात्मिकतेचे जिवंत प्रतीक आहे. शेतकरी आणि बैल यांचे नाते हे केवळ मालक-प्राणी इतकेच मर्यादित नसून ते एकत्र श्रम करणाऱ्या दोन जीवांचे आहे. त्यामुळेच या दिवशी बैलाचा सन्मान म्हणजे शेतकऱ्याच्या श्रमाचा सन्मान आणि त्याचबरोबर परमेश्वराची भक्ती असे मानले जाते.

💥बैलपोळा कमी प्रमाणात साजरा होण्याच्या काही समस्याही आहेत

1. यांत्रिकीकरण व तंत्रज्ञानाचा प्रभाव :

ट्रॅक्टर, थ्रेशर, हार्वेस्टर यामुळे शेतीकामात बैलांचा वापर कमी झाला आहे.त्यामुळे बैलाचे महत्व कमी झाल्याने त्याचा गौरव करण्याची भावना दिवसेंदिवस कमी होत चालली आहे.

2. ग्रामीण लोकसंख्या घटणे :

तरुण पिढी शेतीपासून दूर जाऊन शहरात नोकरी-उद्योगधंद्याकडे वळत आहे.त्यामुळे गावात सण-परंपरा टिकवण्यासाठी आवश्यक लोकसंख्या व उत्साह कमी होत चालला आहे.

3. आर्थिक अडचणी :

शेतकऱ्यांवर कर्जाचा बोजा, पिकांचे नुकसान, दुष्काळ अशा कारणांनी सण साजरा करण्याची ताकद कमी झाली आहे.

बैलांची सजावट, मिरवणुकीचा खर्च परवडत नाही.तरीही शेतकरी बैलपोळा सण आर्थिक अडचणीवर मात करत जोमाने साजरा करतोच हे विशेष.

4. सामाजिक एकतेचा अभाव :

पूर्वी गावोगावी एकत्र सण साजरा करण्याची परंपरा होती.भांडण तंटे, मानपान यावरून गावोगावचे सामूहिक बैल पोळा सण बंद पडले आहेत. त्यामुळे बहुतांश ठिकाणी आता व्यक्तिगत पातळीवरच पूजन केले जाते.

5. सांस्कृतिक बदल :

मोबाईल, टीव्ही, नवे फॅशनबल सण (व्हॅलेंटाईन डे, फ्रेंडशिप डे) यामुळे पारंपरिक सणांकडे कमी आकर्षण दिसते.

मुलांना या परंपरेची ओळख करून देणे कमी झाले आहे.त्यामुळे जुने सण व परंपरा टिकवण्यासाठी नवीन पिढीत आवड निर्माण करणे मोठे आव्हान आहे.

💥समस्या सोडवण्यासाठी मार्ग

1. सामूहिक आयोजन :

गावोगावी ग्रामपंचायत, शेतकरी संघटना, युवक मंडळ यांच्या पुढाकाराने सामूहिक बैलपोळा साजरा करावा.बैल मिरवणूक, सजावट स्पर्धा, सांस्कृतिक कार्यक्रम घेतले गेले पाहिजेत.

2. शालेय पातळीवर जनजागृती :

शाळांमध्ये "बैलपोळ्याचे महत्व" या विषयावर निबंध, भाषण, चित्रकला स्पर्धा घेऊन मुलांमध्ये जागरूकता निर्माण होऊ शकते.

3. शासन व स्वयंसेवी संस्थांचा सहभाग :

सरकारने "कृषिप्रधान सण" म्हणून बैलपोळ्याला प्रोत्साहन द्यावे.ग्रामविकास मंडळे किंवा स्वयंसेवी संस्था या निमित्ताने गावकऱ्यांना आर्थिक मदत, पुरस्कार, सन्मान असे उपक्रम झाल्यास या सणाला प्रतिष्ठा मिळू शकते.

4. सांस्कृतिक जतन :

लोककला, कीर्तन, भजन, लोकनृत्य या माध्यमातून बैलपोळ्याचे अध्यात्मिक व सामाजिक महत्व सांगता येऊ शकते.

5. शेतकरी व बैल यांचे नाते जिवंत ठेवणे :

जरी शेतीत ट्रॅक्टर वापरले तरी बैलांचे जतन करणे हे आपल्या संस्कृतीचे दायित्व आहे.

"बैल म्हणजे नंदी" ही धारणा समाजामध्ये विशेषतः मुलांमध्ये रुजवावी लागेल.